فرهنگ دو زبانه

مجموعه ای است از کلماتی که در زبان مبدا (مثلا انگلیسی) بکار می رود.

در برابر هر مدخل آن نخست تلفظ و هویت دستوری و سپس معانی و معادل های آن مدخل در زبان مقصد (مثلا فارسی) ذکر می شود؛ اینگونه فرهنگ ها نیز دو دسته اند: عمومی و تخصصی.

مترجمان کم تجربه غالبا پیش و بیش از هر کاری دست به سوی فرهنگ های دو زبانه عمومی (مثلا انگلیسی به فارسی) می برند.


اما اگر با دقت در این نوع فرهنگ ها بنگریم دو نقص عمده در آن ها مشاهده می کنیم:


اول آنکه در آن ها معادل هایی که در برابر هر مدخل ذکر می شود؛بدون آنکه از نظر معنایی دسته بندی شده باشد به دنبال یکدیگر چیده می شود؛مثلا: در یکی از همین فرهنگ های انگلیسی به فارسی در برابر مدخل good معادل های متعددی آمده که بد نیست چند تایی از آن ها در اینجا ذکر شود: فراوان؛نسبتا زیاد؛کافی؛معروف؛بهادار؛رض ایت بخش؛پر قیمت؛مطبوع... در حالی که اگر معادل ها را همانند فرهنگ های یک زبانه دسته بندی می کردند؛یافتن معادل مناسب آسان تر می شد.


چون در آن صورت مترجم فقط مجموعه معادل هایی را بررسی می کرد که به نظرش مناسب تر می آمد و مجبور نمی شد یک مجموعه نا منظم چهل و چند کلمه ای را ابتدا تا انتها بخواند که غالبا هم از حوصله مترجم بیرون است.


دوم آن که در بسیاری از موارد توضیحات فرهنگ های دو زبانه ناقص است.


برای نمونه ضمن توضیحات دیگری که در برابر همین مدخل آمده برای the good معنای (خوبان و نیکان) آورده شده است.


مترجم تازه کاری که به عبارت the good people بر می خورد؛اگر آن قدر دقیق باشد که معنای این عبارت را با روی هم ریختن معناهایی که برای good و people می شناسد نسازد در آن صورت برای درک و فهم آن به فرهنگ انگلیسی به فارسی مراجعه می کند و در آن معنای عبارت the good را میابد و با توجه به توضیحی که در برابر آن آمده است به احتمال قوی از the good people هم معنی (مردمان خوب و مردمان نیک) را استنباط می کند.


حال آنکه اگر معنای همین ترکیب را در فرهنگ یک زبانه انگلیسی به انگلیسی جستجو کند در می یابد که این ترکیب به معنای جن و پری (از ما بهتران) است.


بنابراین به مترجمان تازه کار توصیه می شود که هر گاه به کلمه یا عبارتی بر می خورند که یا معنای آن را نمی دانند و یا معنایی که برای آن می شناسند به جمله در دست ترجمه نمی خورد به جای آن که سعی کنند معنا یا برابری را که می شناسند به جمله تحمیل کنند(یعنی کاری که متاسفانه اغلب می کنند)؛حتما به فرهنگ یک زبانه (انگلیسی به انگلیسی) مراجعه کنند نه به فرهنگ دو زبانه(انگلیسی به فارسی) زیرا بسیاری از فرهنگ های دانشگاهی یک زبانه (انگلیسی به انگلیسی)؛علاوه بر دسته بندی معانی مختلف هر مدخل ؛محاسن دیگری نیز دارند:


1_ مثال هایی ارائه می کنند که به فهم درست مقصود نویسنده کمک بسیار می کند.


2_ پس از ارائه معانی و مترادف های هر مدخل ؛ترکیبات گوناگون آن می آید که با معنی و نمونه کاربرد هر یک همراه است.


3_ در برابر هر مدخل و ترکیبات گوناگون آن غالبا نشانه ای(label ) هست که نشان می دهد موارد کاربرد خاص آن کلمه یا عبارت چیست؛عامیانه است؛ادیبانه است؛محاوره ای است؛یا مثلا جزو کلمه ها یا عبارت های کهنه و منسوخ است.


روشن است که توجه به این نشانه ها برای فهم متن بسیار ضروری است زیرا به کمک این گونه اطلاعات بهتر می توان معادل هایی را در زبان مقصد یافت که از نظر نحوه و سطح کاربرد به کلمه یا عبارت زبان مبدا بسیار نزدیک باشد.


4_ در بسیاری از فرهنگ های دانشگاهی یک زبانه از قبیل shorter oxford و webster's seventh ریشه تشریحی مدخل ها داده می شود مثلا گفته می شود که فلان کلمه از ریشه لاتین است و از یک پیشوند به معنای x و یک میان وند به معنای y ترکیب شده است.اطلاعاتی از این دست به مترجم کمک می کند تا هم با تعمیم معنای وندهای کلمه مورد نظر معنای کلمات هم ریشه آن را بیابد و هم معنای تحت اللفظی کلمه مورد نظر خود را دریابد و در صورت داشتن اطلاع کافی از زبان مقصد معادلی مناسب هم برای آن در نظر گیرد یا در مراحل پیشرفته تر معادلی برای آن بسازد.


اطلاع از اصل و نسب کلمه ها علاوه بر کمک به فهم آن ها به خصوص در معادل یابی و معادل سازی (برای اصطلاحات فنی و تخصصی) اهمیت دارد.


برای نمونه هر گاه کلمه adenotomy را در فرهنگ دانشگاهی انگلیسی به انگلیسی نگاه کنیم؛می بینیم که این کلمه مرکب است از کلمه adeno از ریشه یونانی به معنی غده و پسوند tom از ریشه یونانی به معنی شکافتن ؛و پسوند y که پسوند اسم ساز است.


جمع بندی ساده این اجزا معنای تحت اللفظی این کلمه یعنی (شکافتن غده) را روشن می کند و اینک راه برای دست یافتن به برابرهایی نظیر (غده شکافی) یا (غده گشایی) هموار شده است.


البته این نکته صرفا برای اطلاع از مزایای فرهنگ های یک زبانه ذکر شد و گرنه برابر یابی کاری است ظریف و حساس و دقیق که مستلزم مهارت و تسلط و داشتن تجربه و اطلاعات فنی گسترده است.


مترجم تازه کار باید از برابر سازی بپرهیزد و بیشتر به جستجوی معادل ها و برابرهای موجود و رایج بپردازد.


این موضوع ما را به بحث ترجمه متون علمی و تخصصی و استفاده از فرهنگ های تخصصی می کشاند که خود محتاج مجالی دیگر است.


یکی از قواعد عملی که می توان در زمینه ترجمه متون علمی و تخصصی مطرح کرد اینست که در حیطه هر علم و فن خاص ؛کلمات معانی ویژه ای دارند و بنابراین مراجعه هر چه بیشتر به فرهنگ لغات و اصطلاحات آن رشته؛ امری ضروری است.


¤دو توصیه دیگر¤


بهتر است برای درک و فهم و ترجمه متن انگلیسی(بریتانیایی) از فرهنگ انگلیسی و برای درک و فهم و ترجمه متن امریکایی از فرهنگ امریکایی استفاده شود.


درست است که در بسیاری از موارد توضیحات این دو دسته فرهنگ تقریبا همانند است؛اما در مواردی نیز در هر یک از این نوع فرهنگ ها کلمه یا عبارتی هست که در دیگری نیست یا اگر هم هست معنای آن برای ترجمه جمله مورد نظر مناسب نیست.


برای نمونه در چاپ های اخیر فرهنگ های دانشگاهی امریکا یی غالبا کلمه city را با c بزرگ نمی بینیم زیرا این کلمه را اهالی انگلستان به معنای تجاری شهر لندن بکار می برند و بنابراین آن را در فرهنگ های انگلیسی می توان یافت نه در فرهنگ های امریکایی.


نمونه دیگر عبارت اصطلاحی dear John است که به معنای نامه ای است که زنی به همسرش می نویسد و تقاضای طلاق می کند.


این عبارت را غالبا نمی توان در فرهنگ های انگلیسی یافت و باید معنای آن را در فرهنگ های امریکایی جستجو کرد.


اشاره به این نکته نیز ضروری است که بطور کلی استفاده صحیح از هر فرهنگ لغتی مستلزم مطالعه دقیق مقدمه ای است که بر آن فرهنگ نوشته شده است و متاسفانه عادت به چنین کاری کمتر رواج دارد.


منبع
نخستین درس های ترجمه فرزانه فرحزاد